Język polski

Poniższy słownik jest alfabetycznym zestawieniem terminów, których objaśnienia znajdują się na końcowych stronach Waszych podręczników:

M. Chmiel, P. Doroszewski, A. Grabarczyk, W. Herman, Z. Pomirska, „Słowa na czasie” (klasa I, II, III).

 

A

 

ADAPTACJA – przystosowanie czegoś do  pełnienia nowych funkcji, połączone z dokonaniem niezbędnych zmian.

ADRESAT WIERSZA – osoba, pojęcie lub przedmiot, do których skierowany jest utwór. Osoba mówiąca w wierszu przekazuje adresatowi swoje przeżycia, doznania czy przemyślenia.

AFORYZM – patrz SENTENCJA.

AKCJA – ciąg zdarzeń w dziele literackim lub filmowym, dający się wyodrębnić w fabule utworu, stanowiący spójną całość. Akcję tworzą działania bohaterów, które zmierzają do określonego celu. Składa się ona z zawiązania, rozwinięcia i zakończenia (rozwiązania).

ALEGORIA – element świata przedstawionego utworu albo część dzieła sztuki, np. motyw lub postać, mające poza znaczeniem dosłownym ściśle określony sens przenośny.

ANAFORA – środek stylistyczny polegający na powtórzeniu tego samego wyrazu bądź kilku wyrazów na początku kolejnych wersów, zdań lub strof.

ANALIZA DZIEŁA LITERACKIEGO – działania badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór literacki.

ANALOGIA – podobieństwo rzeczy, zjawisk lub sytuacji pod określonym względem.

ANEGDOTA – krótkie zabawne opowiadanie o niecodziennym lub komicznym wydarzeniu, często z życia znanej postaci.

ANTOLOGIA – zbiór utworów literackich różnych autorów.

ANTONIM – każdy z pary wyrazów o przeciwnym znaczeniu.

APOSTROFA – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata, najczęściej fikcyjnego, np. do osoby zmarłej, bóstwa, abstrakcyjnego pojęcia lub upersonifikowanego zjawiska, nadający wypowiedzi podniosły charakter.

ARCHAIZM – wyraz lub sformułowanie, które jest przestarzałe, wyszło z użycia lub zmieniło formę. Do archaizmów zalicza się pojedyncze wyrazy, a także wyrażenia.

ARCHETYP – prastary wzorzec, wchodzący w obręb zbiorowej nieświadomości, istniejący odwiecznie  w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowania.

ARTYKUŁ – wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne.

 

B

 

BAJKA – krótki tekst pisany wierszem lub prozą, którego bohaterami są zwierzęta i ludzie, rzadziej rośliny i przedmioty. Zawiera morał, czyli pouczenie wypowiedziane wprost lub wynikające z treści utworu. Morał często przybiera formę puenty. Celem bajki jest uświadomienie odbiorcy szkodliwości albo pożyteczności określonego zachowania.  Aby osiągnąć ten cel, w bajce zwykle są przeciwstawiane dwie skrajne postawy – z tego kontrastu czytelnik wysnuwa stosowną naukę. Bajki często mają charakter alegoryczny.

BALLADA – gatunek literacki, który obejmuje utwory łączące elementy liryki, epiki, dramatu. Ballady opowiadają o legendarnych lub historycznych wydarzeniach. Zwykle zawierają odwołania do wierzeń ludowych, podań lub baśni. Nastrój ballad jest niezwykły i tajemniczy, czasami budzi grozę. Ważną funkcję w utworach tego gatunku pełni przyroda, często przedstawiana jako siła wymierzająca sprawiedliwość i decydująca o losach bohaterów.

BAŚŃ – jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury – utwór niewielkich rozmiarów o treści fantastycznej, nasycone cudownością, związana z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem realistycznym i fantastycznym. Istnieje szeroki repertuar motywów i wątków baśniowych. Gatunek ten utrwalił zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w ingerencję sił nadprzyrodzonych, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań.

BELETRYSTYKA – w znaczeniu współczesnym – utwory narracyjno-fabularne prozą (powieści, nowele, opowiadania…) w szczególności lżejsze, o charakterze rozrywkowym.

BIOGRAFIA – życiorys, opowiadanie o kolejach życiowych jakiejś osoby, zwłaszcza wybitnej.

BIOGRAM – artykuł w słowniku lub encyklopedii przedstawiający życie i działalność jakiejś osoby.

BOHATER LITERACKI – postać występująca w utworze, wpływająca na przebieg wydarzeń. Postać pierwszoplanowa odgrywa w dziele główną rolę. Funkcja bohatera drugoplanowego jest mniej znacząca.

 

C

​

CHANSON DE GESTE – francuskie poematy epickie z XI-XIII wieku opowiadające o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów.

CYTAT – dosłowne przytoczenie fragmentu tekstu innego autora.

CZARNA KOMEDIA – odmiana współczesnej twórczości, obejmująca utwory, w których chwyty komediowe występują razem z elementami niesamowitości, okrucieństwa i makabry.

 

D

 

DIALOG – rozmowa dwóch lub więcej osób.

DIDASKALIA – patrz TEKST POBOCZNY.

DRAMAT – należą do niego utwory przeznaczone do wystawienia na scenie (np. tragedia, komedia). Zdarzenia i działania postaci ukazywane są w nich bezpośrednio, za pomocą dialogu. Świat przedstawiony skupia się wokół wyraźnie zarysowanej akcji. Jej budowę odzwierciedla podział utworu na akty, sceny i odsłony.

DYSTYCH -  strofa składająca się z dwóch wersów, połączonych parzystym rymem.

DZIENNIK – tekst składający się z prowadzonych na bieżąco z dnia na dzień osobistych notatek autora ułożonych chronologicznie.  Problematyka poruszana w dzienniku może być bardzo różnorodna: od wyznań osobistych po tematy historyczne, społeczne lub filozoficzne.

 

E

 

EPIKA – utwory pisane prozą (np. powieść, nowela) lub wierszem (np. epos). Podstawową formą wypowiedzi jest narracja – opowieść narratora o dziejach postaci. Świat przedstawiony ma charakter fabularny – zdarzenia są powiązane czasowo i przyczynowo. Oprócz narratora w epice mogą wypowiadać się również bohaterowie.

ELEGIA – utwór liryczny o poważnej treści refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący problemów osobistych lub egzystencjalnych (przemijania, śmierci, miłości).

EPILOG – końcowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, informująca o dalszych dziejach postaci po zamknięciu zdarzeń właściwej fabuły.

EPITAFIUM – krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany; także utwór poetycki sławiący zmarłego.

EPITET – określenie rzeczownika odzwierciedlające cechy lub właściwości przedmiotu, rośliny, osoby lub zjawiska. Epitet najczęściej wyrażony jest przymiotnikiem, rzadziej rzeczownikiem lub imiesłowem.

EPOS – jeden z najstarszych gatunków epickich. Jest rozbudowanym utworem, najczęściej wierszowanym, ukazującym w uroczystej formie dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń. Zawiera szczegółowe opisy oraz porównania homeryckie. W eposie homeryckim charakterystyczne jest równoległe ukazywanie zdarzeń zarówno w świecie bogów, jak i ludzi. Główną motywację do działań postaci stanowią wola i decyzje bogów. Żadne istotne wydarzenia nie dokonują się bez ich udziału. Liczne perypetie bohaterów wynikają m.in. z ludzkich cech charakteru bogów, niepozbawionych wad i ulegających emocjom. Narrator w eposie jest wszechwiedzący i obiektywny.

ESEJ – szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny pisany prozą. Jego autor swobodnie rozwija interpretację wybranego zjawiska, dba o piękny i oryginalny sposób przekazu. Aby przedstawić swój wywód, sięga do literatury, historii, tradycji i różnych elementów utrwalonych w kulturze. Może stosować perswazję, humor, aluzję oraz środki stylistyczne, np. metafory lub symbole. W ten sposób próbuje ukazać rzeczywistość  na podstawie własnej refleksji nad światem, a wiec subiektywnie.

EUFEMIZM – wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia jakiegoś słowa, które ze względów estetycznych, kultowych czy cenzuralnych nie może być bezpośrednio wprowadzone do wypowiedzi.

 

F

 

FABUŁA – układ zdarzeń w dziele literackim lub filmowym, powiązanych następstwem czasowym i relacją przyczynowo - skutkową.

FANTASY – odmiana literatury fantastycznej, która zawiera wiele elementów nieistniejących w rzeczywistości. W świecie przedstawionym tych utworów panuje atmosfera dziwności i magii. Ich akcja jest bogata, pełna niezwykłych zdarzeń, ale logicznie skonstruowana. W powieściach fantasy występują liczne nawiązania do mitów, legend czy baśni.

FELIETON – gatunek publicystyczny pisany zwykle z humorystycznym nastawieniem. Odznacza się swobodą stylu i kompozycji. Przedstawia osobisty punkt widzenia autora na temat zazwyczaj bieżących wydarzeń lub problemów.

FIKCJA – właściwość świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem wymyślonym przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie  z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła.

FRASZKA – krótki wierszowany utwór o charakterze epigramatu, najczęściej żartobliwy i zawierający przewrotną puentę.

 

G

​

GROTESKA – sposób przedstawienia świata w utworze, charakteryzujący się: upodobaniem do niezwykłości, karykatury, wyolbrzymieniem, brakiem logicznego powiązania akcji, przemieszaniem porządku realistycznego i fantastycznego, łączeniem elementów sprzecznych, np. komizmu i tragizmu, patosu i pospolitości, naruszaniem zdroworozsądkowych wizji świata, obowiązujących konwencji literackich, niejednorodnością stylistyczną.

 

H

​

HAGIOGRAFIA -dział  piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmujący żywoty świętych.

HIPERBOLA – środek stylistyczny, polegający na ukazaniu opisywanego zjawiska w sposób przesadny, wyolbrzymiony. Stosowanie hiperboli wskazuje na silne emocje mówiącego i ma wywołać podobną reakcję u odbiorcy.

HOMONIM – wyraz o jednakowym brzmieniu i zapisie z innym wyrazem, ale różniący się od niego znaczeniem lub pochodzeniem.

HYMN – uroczysta pieśń pochwalna, sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee lub powszechnie cenione wartości czy instytucje.

 

I

​

IDEALIZACJA – sposób przedstawienia rzeczywistości według określonego wzorca, uznanego za doniosły, idealny. 

INCIPIT – pierwsze słowa utworu lub jego wyodrębnionego fragmentu.

INWOKACJA – rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu, zwłaszcza poematu epickiego, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa  lub duchowego patrona z prośbą o inspirację. 

IRONIA – sposób żartowania z kogoś lub czegoś, polegający na mówieniu w sposób odwrotny do tego, co się ma na myśli. Ironia może być łagodna,  ale też szydercza.

​

K

​

KOMEDIA – gatunek dramatu, do którego należą dzieła o pogodnej tematyce, żywej akcji i pomyślnym zakończeniu. Utwory te, operując komizmem,   w zabawny sposób ukazują  ludzi i ich losy.

KOMIZM – cecha pewnych zjawisk, postaci, budząca u odbiorcy śmiech i wesołość. Jeżeli charakteryzuje ona język wypowiedzi, mówi się o komizmie słownym. Jeżeli natomiast śmiech wywołują zdarzenia  i zachowania bohaterów mamy do czynienia z komizmem postaci lub sytuacyjnym.

KONTEKST  - zespół odniesień niezbędnych do zrozumienia utworu literackiego, dzieła naukowego .

KONTRAST – zestawienie przedmiotów lub zjawisk będących przeciwieństwami.

KONWENCJA LITERACKA – utrwalone w świadomości danej epoki charakterystyczne cechy utworów. Konwencji podlegają gatunki, motywy, środki stylistyczne. Jej znajomość to warunek porozumienia między nadawcą a odbiorcą danego tekstu, niezależnie od tego, czy autor realizuje konwencję  w pełni czy częściowo. Szczególnie ważna jest umiejętność rozpoznania konwencji przez czytelnika w sytuacji, kiedy twórca decyduje się ją złamać lub sparodiować. Przeciwieństwem konwencji jest oryginalność.

 

L

​

LEGENDA – opowieść zawierająca elementy fantastyki i cudowności, często mówiąca ożyciu władców, świętych i męczenników. Tematem legend mogą być również początki miast i państw lub pochodzenie zjawisk przyrody.

LIRYKA – obejmuje utwory, których tematem są emocje oraz przeżycia podmiotu mówiącego. Jego myśli i uczucia to centralny element dzieła.

LIRYKA BEZPOŚREDNIA – w której osoba mówiąca występuje w pierwszej osobie liczby pojedynczej i wyraża swoje uczucia, przeżycia oraz myśli.

LIRYKA POŚREDNIA – podmiot liryczny nie wyznaje swoich uczuć wprost, lecz poprzez sytuacje, zdarzenia czy opisy.

​

M

 

MIT – opowieść fantastyczna dotycząca wierzeń ludzi żyjących w odległej przeszłości. Mity wyjaśniają pochodzenie świata, bogów i człowieka. Mówią o czynach bogów, a także objaśniają zjawiska zachodzące w naturze. Opowieści te przekazywano początkowo  z pokolenia na pokolenie, potem były one spisywane przez różnych autorów.

METAFORA inaczej PRZENOŚNIA – nietypowe połączenie wyrazów, dzięki którym przynajmniej jeden z nich zyskuje nowe znaczenie, zwane metaforycznym. Powstanie sensu przenośnego opiera się na dostrzeżeniu podobieństw miedzy dwoma zjawiskami i przeniesieniu nazwy jednego z nich na drugie. Metaforami są (patrz) OŻYWIENIE inaczej ANIMIZACJA i UOSOBIENIE inaczej PERSONIFIKACJA.

MONOLOG – dłuższa wypowiedź jednej osoby, stanowiąca całość znaczeniową.

MOTTO – cytat z innego dzieła lub aforyzm umieszczony przed tekstem. Słowa te mają oddawać wymowę utworu, zamysł autora bądź cechy charakterystyczne rozwijanego przez niego tematu. Poprzez umieszczenie motta pisarz często sygnalizuje, ze dzieło jest osadzone w określonej tradycji myślowej i literackiej.

MOTYW – zdarzenie, przedmiot, sytuacja lub myśl utrwalone w kulturze, powtarzające się w dziełach lub utworach literackich różnych epok.

 

N

 

NARRACJA – wypowiedź w utworze epickim, przedstawiająca ciąg zdarzeń w określonym porządku, np. chronologicznym.

NARRACJA PIERWSZOOSOBOWA – narrator jest uczestnikiem lub świadkiem zdarzeń i wypowiada się w 1. osobie.

NARRACJA TRZECIOOSOBOWA – narrator opowiada w trzeciej osobie o czymś, co przydarzyło się komuś innemu.

NASTRÓJ WIERSZA – emocje towarzyszące osobie mówiącej w utworze.

NEOLOGIZM – wyraz utworzony specjalnie dla potrzeb języka literackiego. Nazywa elementy świata wykreowanego przez artystę. Służy przede wszystkim podkreśleniu nastroju wiersza i wyrażeniu emocji podmiotu lirycznego. Najczęściej nie występuje poza utworem, w którym go użyto.

NOWELA – krótki, jednowątkowy utwór epicki. Akcja noweli jest wyraźnie zarysowana, rozwija się w kierunku mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego, a następnie zmierza do puenty.

 

O

​

OKSYMORON – związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy (antonimy), najczęściej:  rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek.

OBRAZEK – typowy dla XIX-wiecznej literatury krótki utwór epicki. Napisany wierszem lub prozą, mający charakter scenki rodzajowej, opisu sytuacji bądź portretu postaci. Obrazki w formie wierszowanej były  tekstami epicko-lirycznymi. Najczęściej poruszały tematykę społeczną.

ODA – utwór wierszowany utrzymany w uroczystym tonie, poświęcony zazwyczaj znamienitej postaci lub doniosłemu wydarzeniu. W starożytnej Grecji były to pieśni śpiewane w czasie świąt religijnych oraz narodowych ku czci bogów i bohaterów. W romantyzmie oda stała się popularnym gatunkiem, chętnie wykorzystywanym przez poetów do przekazywania treści filozoficznych i religijnych.

ONOMATOPEJA – wyraz naśladujący swoim brzmieniem różne dźwięki naturalne.

OPOWIADANIE – gatunek epicki, do którego należą utwory niewielkich rozmiarów, o prostej fabule. W przeciwieństwie do noweli nie mają one wyraźnie nakreślonego punktu kulminacyjnego. Występują natomiast postaci drugoplanowe i watki poboczne wzbogacające akcję. Mogą pojawiać się także fragmenty o charakterze opisowym i refleksyjnym.

OŻYWIENIE inaczej ANIMIZACJA – przypisanie przedmiotom, pojęciom, zjawiskom przyrody cech istot żywych.

 

P

​

PAMIĘTNIK – dłuższa wypowiedź pisemna o osobistym charakterze, będąca relacją z życia autora, który prezentuje swoje myśli i przeżycia. Pamiętnik pisany jest w pierwszej osobie, zazwyczaj po upływie pewnego czasu od przedstawionych wydarzeń. Wiele opublikowanych pamiętników zalicza się do literatury pięknej.

PANEGIRYK – wypowiedź wysławiająca jakąś osobę, pełna przesadnego zachwytu, zwykle o charakterze pochlebczym.

PARADOKS – rozumowanie, którego wniosek jest zaskakująco sprzeczny z oczekiwanym.

PATOS – sposób wypowiadania się pełen wzniosłości i powagi. Polega na używaniu górnolotnych słów w celu ukazania uroczystego charakteru opisywanej sytuacji i wzbudzenia nastroju podniosłości.

PARAFRAZA – przeróbka utworu literackiego, często swobodnie i żartobliwie upraszczająca lub rozwijająca jego treści z zachowaniem podobieństwa  do pierwowzoru.

PARENETYCZNA LITERATURA – literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z pełnieniem określonych ról społecznych.

PARODIA – najbardziej wyrazista odmiana stylizacji, wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia.

PERYFRAZA – inaczej OMÓWIENIE – zastąpienie nazwy określonego zjawiska przez jego opis. Peryfraza wzbogaca treść wypowiedzi lub utworu, ozdabia styl, zastępuje wyrażenia pospolite.

PIEŚŃ – to najstarszy typ utworu poetyckiego. W starożytności i średniowieczu wykonywano ją przy akompaniamencie muzyki, później uzyskała samodzielną formę. Typowe cechy pieśni to budowa stroficzna, występowanie refrenu i wyraźnego rytmu oraz elementów powtarzających się i podobnych do siebie, np. tak samo zbudowanych. Odmiany pieśni zależą od jej tematyki. Wyróżnia się  m.in. pieśni religijne, patriotyczne, biesiadne, refleksyjne, filozoficzne, ludowe, pochwalne.

PLAGIAT – przypisanie sobie autorstwa dzieła, którego się nie napisało. Może polegać na kradzieży całego tekstu albo jego części. Przed plagiatem chroni zakazujące go prawo autorskie.

PODMIOT MÓWIĄCY (LITERACKI, LIRYCZNY) – skonstruowana w utworze, fikcyjna osoba wyrażająca swoje poglądy i przeżycia w utworze lirycznym.

POEZJA ŚPIEWANA – gatunek muzyczny, do którego zaliczane są utwory składające się z tekstu poetyckiego oraz muzyki podkreślającej jego walory. Poezję śpiewaną najczęściej wykonuje się przy akompaniamencie gitary lub fortepianu.

PORÓWNANIE – zestawienie dwóch zjawisk, przedmiotów lub osób, mające na celu ukazanie ich wzajemnego podobieństwa. Wyrazy połączone są ze sobą słowami: jak, jako, jakby, niby, na kształt.

PORÓWNANIE HOMERYCKIE – rozbudowane porównanie, w którym jeden z elementów jest szczegółowo opisany poprzez obraz poetycki. Zazwyczaj dotyczy ono działań ludzi, które zestawia się z zachowaniem zwierząt lub ze zjawiskami przyrody.

POWTÓRZENIE – dwu-  lub wielokrotne wystąpienie tego samego słowa bądź zwrotu w obrębie fragmentu danej wypowiedzi.

POWIEŚĆ (OPOWIADANIE) FANTASTYCZNA – rodzaj tekstu, w którym świat przedstawiony znacząco odbiega od rzeczywistości, lecz zawiera również elementy realne. Fabuła takiego utworu budowana jest wokół wydarzeń nierealnych, nadprzyrodzonych albo dziejących się w przyszłości.

POWIEŚĆ HISTORYCZNA -  odmiana powieści, której fabuła nawiązuje do czasów odległych autorowi, znanych mu z dokumentów i źródeł historycznych. W tym gatunku powieści fikcja łączy się z faktami.  Obok postaci znanych z dziejów występują bohaterowie wymyśleni przez pisarza. Ich losy wplecione są w tok wydarzeń historycznych.

POWIEŚĆ KRYMINALNA – odmiana powieści, której dynamiczna, wyraźnie zarysowana akcja zmierza do rozwiązania zagadki – ustalenia, kto jest sprawca przestępstwa. Główny bohater – to zazwyczaj osoba prowadząca dochodzenie.

POWIEŚĆ OBYCZAJOWA – przedstawia określone środowisko i jego obyczaje, ukazując je w codziennych sytuacjach. W tej odmianie powieści nie analizuje się zwykle społecznych uwarunkowań opisywanych zjawisk. Fabuła jest wyraźnie uporządkowana , a narrator – wszechwiedzący.

POWIEŚĆ PODRÓŻNICZA – rodzaj powieści, na której fabułę składają się przygody w czasie podróży, często do krajów egzotycznych.  Odmianą powieści podróżniczej jest powieść przygodowa.

PROZA – mowa niewiązana, pozbawiona stałych jednostek rytmicznych w opozycji do wiersza.

PROZA POETYCKA – typ utworów prozatorskich o charakterze refleksyjnym, lirycznym. Wyróżnia je bogactwo metafor i obecność wielu innych środków stylistycznych oraz wyraźna rytmizacja.

PROZAIZM – użyty w utworze poetyckim wyraz spoza języka artystycznego, natomiast typowy dla języka potocznego,  urzędowego lub naukowego.

PRZERZUTNIA POETYCKA – rozbieżność między granicą wersu a granicą całości składniowej bądź znaczeniowej wersu, polegająca na przerzuceniu wyrazu lub kilku wyrazów do następnej linijki.

PRZYPOWIEŚĆ inaczej PARABOLA – to utwór, w którym opowiedziana historia jest ilustracją ogólnych prawd o ludzkim losie. Właściwe rozumienie przypowieści wymaga przejścia od dosłownego znaczenia jej treści do ukrytego sensu alegorycznego lub symbolicznego. W Biblii przypowieści służą

PSALM – rodzaj pieśni religijnej o podniosłym charakterze, zwykle kierowanej do Boga.

PUENTA (POINTA) – krótkie, błyskotliwe, humorystyczne podsumowanie.

PYTANIE RETORYCZNE – pytanie, na które nie oczekujemy odpowiedzi lub jest ona ogólnie znana.

PUNKT KULMINACYJNY – w utworze literackim moment, w którym zbiegają się wątki utworu i akcja osiąga najwyższe napięcie. Chwila ta zazwyczaj bezpośrednio poprzedza rozwiązanie akcji.

 

R

 

REFREN – powtarzający się najczęściej po każdej zwrotce, fragment wiersza lub piosenki.

REPORTAŻ – utwór będący sprawozdaniem z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem. Elementy informacyjne w reportażu połączone są z autorską interpretacją faktów i ich ocena. Materiał autentyczny może być poszerzony o charakterystyki postaci i rozbudowane komentarze narratora. Z tych powodów reportaż  sytuowany jest na pograniczu publicystyki i literatury.

RETORYKA - sztuka przemawiania, czyli pięknego, logicznego i przekonującego wygłaszania mów. Jej głównym celem jest przekonanie słuchaczy do określonych poglądów lub wpłynięcie na ich postępowanie. Aby osiągnąć zamierzony skutek mówca posługuje się rozmaitymi środkami, takimi jak: pytania retoryczne, apostrofy, porównania czy metafory. Oddziałuje przez to na odbiorcę, ucząc go bądź wywołując u niego wzruszenie lub zachwyt. Retoryka rozwinęła się w starożytnej Grecji i Rzymie. Jednym z najpopularniejszych retorów był Cyceron – wybitny mówca rzymski żyjący w I wieku p.n.e.

RYMY – podobnie brzmiące zakończenia wyrazów, występujące najczęściej na końcu wersów.

RYMY DOKŁADNE – brzmienie zakończeń słów jest identyczne.

RYMY GRAMATYCZNE – rymują się wyrazy należące do tej samej kategorii części mowy, użyte w tej samej formie fleksyjnej, deklinacyjnej lub koniugacyjnej.

RYMY OKALAJACE – łączą początkowy i końcowy wers pewnego układu rymowego.

RYMY MĘSKIE – inaczej rymy oksytoniczne, gdy akcent pada na ostatnią sylabę, np. miecz, skecz.

RYMY NIEDOKŁADNE – cechuje je przybliżone podobieństwo brzmień zakończeń wyrazów.

RYMY NIEGRAMATYCZNE - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych.

RYMY PARZYSTE – umiejscowione w przylegających do siebie wersach.

RYMY PRZEPLATANE inaczej KRZYŻOWE -  wiążą co drugi wers tekstu.

RYMY ŻEŃSKIE – inaczej rymy paroksytoniczne, gdy akcent pada na przedostatnią sylabę, np. wal-ka,

hal-ka.

RYTM – powtarzalność różnych elementów, np. głosek, sylab, akcentów.

 

S

 

SENTENCJA inaczej AFORYZM – zwięźle sformułowane zdanie zawierające ogólną myśl o charakterze moralnym lub filozoficznym.

SIELANKA inaczej IDYLLA – utwór tematycznie związany z życiem pasterzy, rolników, rybaków lub myśliwych. Ma postać lirycznego monologu połączonego z opisem lub dialogiem. Najczęstsze motywy sielanki to: praca, miłość oraz codzienne problemy, rozgrywające się na tle pięknej, przyjaznej człowiekowi przyrody.

SONET – utwór liryczny składający się z czternastu wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe i dwie strofy trójwersowe. Osiem pierwszych wersów ma charakter opisowy lub  narracyjny, a sześć kolejnych zawiera refleksję albo refleksyjno-filozoficzną puentę.

STROFA inaczej ZWROTKA – wyodrębniona graficznie część wiersza. Zbudowana jest z dwóch lub większej liczby wersów, stanowiących całość znaczeniową, najczęściej powiązanych rymami.

STYLIZACJA – celowe naśladowanie w wypowiedzi wyrazistych cech innego stylu. Może być zastosowana w całym utworze lub we fragmencie. Służy m.in. charakteryzowaniu postaci bądź opisywanej rzeczywistości, wprowadzeniu kolorytu lokalnego, ośmieszeniu danego stylu. 

SYMBOL – pojedynczy motyw lub układ motywów, takich jak postać, zdarzenie lub elementy przedstawione  w dziele sztuki, mające oprócz znaczenia dosłownego sens ukryty. W przeciwieństwie do alegorii, która jest odczytywana jednoznacznie, symbol nie ma jednego ustalonego znaczenia i może być rozumiany na wiele sposobów, np. kolor czerwony  w zależności od sytuacji staje się symbolem władzy, miłości, zbrodni czy grzechu.

SYNESTEZJA – rodzaj metafory charakterystyczny dla poezji symbolicznej. Polega na łączeniu ze sobą i przekształcaniu  różnych wrażeń zmysłowych.

SYNONIMY – wyrazy  bliskoznaczne, o takim samym lub bardzo podobnym znaczeniu. Najczęściej można ich używać zamiennie.

SYTUACJA LIRYCZNA – sytuacja, która określa relacje ze światem oraz sposób mówienia podmiotu mówiącego w utworze. Najczęstszy jej typ to sytuacja wyznania – bezpośrednie zwierzenia osoby mówiącej,  dotyczące jej uczuć. Czasem może zbliżać się do dialogu lub narracji.

ŚREDNIÓWKA – ustalony przedział wewnątrz wersu. W wierszach sylabicznych występuje obowiązkowo w formatach dłuższych od ośmiozgłoskowca.  

ŚRODKI STYLISTYCZNE – słowa i wyrażenia mające na celu wywołanie u czytelnika określonych emocji i pobudzenie jego wyobraźni. Należą do nich m.in. epitet, porównanie, metafora.

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY – ogół zjawisk ukazanych w dziele. Jego elementami są: bohaterowie, czas, miejsce i układ wydarzeń przedstawionych w utworze.

 

T

​

TEKST GŁÓWNY – wypowiedzi bohaterów występujących w utworze dramatycznym.

TEKST POBOCZNY inaczej DIDASKALIA – to tekst w dramacie nieprzeznaczony do wygłaszania na scenie. Są to wskazówki autora dotyczące sposobu wystawienia utworu, zawierające informacje o czasie i miejscu akcji, wyglądzie i zachowaniu osób, kostiumach i rekwizytach.

TRAGEDIA ANTYCZNA  - gatunek DRAMATU O TEMATYCE MITOLOGICZNEJ. Wydarzenia w tragedii rozwijają się na skutek konfliktu pomiędzy dążeniami bohatera a siłami wyższymi, którym musi się on przeciwstawić. Konflikt ten polega na przeciwieństwie racji, spośród których nie można dokonać  jednego słusznego wyboru. Bohater jest więc z góry skazany na porażkę. Wyróżnia się następujące elementy tragedii antycznej: prolog, parodos, epejsodia, stasima i exodos.

TRAGIZM – właściwość sytuacji konfliktowej w tragedii, prowadząca do nieuniknionej katastrofy. Bohater sam ściąga na siebie zgubę, przez co sam staje się zarazem winowajcą i ofiarą. Losami postaci rządzą siły wyższe, takie jak przeznaczenie, prawa natury, wyroki bogów, na które człowiek nie ma żadnego wpływu i którym nie może się skutecznie przeciwstawić.

TREN – pieśń o charakterze żałobnym, poświęcona zmarłej osobie, wyrażająca żal po jej śmierci. W utworze tym rozpamiętywane są czyny i zalety zmarłego.

 

U

 

UOSOBIENIE inaczej PERSONIFIKACJA – nadawanie cech ludzkich zwierzętom, roślinom, a także przedmiotom.

UTOPIA – gatunek dydaktycznej literatury, którego nazwa pochodzi od tytułu łacińskiego dzieła Th. Morusa, zarysowującego idealny obraz egalitarnej społeczności na wymyślonej wyspie. Utwory tego gatunku prezentują idealnie zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych ustrojów państwowych.

 

W

 

WULGATA – łacińska wersja Biblii sporządzona przez świętego Hieronima pod koniec IV wieku n.e.

WĄTEK - ciąg zdarzeń w obrębie fabuły w dziele literackim lub filmowym, obejmujący dzieje jednej lub kilku postaci.

WERS – podstawowa jednostka wierszowa, prawie zawsze wyodrębniona graficznie jako samodzielna linijka tekstu.

WERSET – fragment wyodrębniony w tekście. Skład się z jednego lub kilku zdań i stanowi całość znaczeniową oraz rytmiczną. Jest charakterystyczny dla tekstów biblijnych.

WIERSZ BIAŁY – wiersz bezrymowy, w którym brak rymów jest rekompensowany m.in.  akcentami, rytmem.

WIERSZ SYLABICZNY – rodzaj wiersza mający jednakową liczbę sylab w wersach; średniówkę – czyli stałą przerwę dzielącą wers na człony w  wersach dłuższych niż osiem sylab;  stały akcent padający na przedostatnią sylabę, występujący w końcowym odcinku wersu.

WIERSZ SYLABOTONICZNY – charakteryzuje stała liczba sylab w wersie, stała liczba i stałe rozmieszczenie akcentów.

WIERSZ STROFICZNY – zbudowany z wersów powiązanych w strofy.

WIERSZ STYCHICZNY – zbudowany z ciągu wersów niegrupujących się w strofy.

WIERSZ WOLNY – zwany nieregularnym to rodzaj wiersza  o swobodnej budowie rytmicznej. Nie ma w nim rymów, a liczba sylab w poszczególnych wersach jest różna. O układzie graficznym i logicznym podziale tekstu decyduje poeta.

WYDARZENIE FANTASTYCZNE  - sytuacja, która nie jest spotykana w rzeczywistości.

WYDARZENIE REALISTYCZNE – zdarzenie, które może występować w rzeczywistości.

 

Z

 

ZASADA TRZECH JEDNOŚCI (MIEJSCA, CZASU, AKCJI) - w dramacie antycznym oznaczała, że utwór ma być jednowątkowy, jego akcja powinna rozgrywać się w jednym miejscu i być ograniczona do jednej doby.

ZDROBNIENIE – słowo wyrażające najczęściej pozytywne nastawienie do opisywanych osób, zwierząt, przedmiotów, zjawisk, mogące także podkreślić ich mały rozmiar.

ZGRUBIENIE – wyraz wyolbrzymiający i wzmacniający  cechy opisywanych osób, przedmiotów, zwierząt lub zjawisk. Często wyraża żartobliwe lub negatywne nastawienie do nich.

ZŁOTA MYŚL – zwięzłe sformułowanie, zazwyczaj pochodzące  z dzieł znanych autorów. Najczęściej ma formę sentencji.

ZWROTKA patrz STROFA.