O gzubach, melach i szczunach
Gwara poznańska jest, zdaniem autorów książki Poznań od A do Z (Włodzimierza Łęckiego i Piotra Maluśkiewicza), jedną z bardziej specyficznych gwar regionalnych. Jej symbolicznym słowem jest pyra. Gwara poznańska stanowi swoisty konglomerat dialektu wielkopolskiego i słów wziętych z języka niemieckiego (co jest reliktem zaboru pruskiego). Cechami charakterystycznymi są m.in. formy wymowy – zamiana samogłosek a, e na o (śmioć się – śmiać się, krzesołko – krzesełko), przyrostki zdrabniające (chłopyszek – chłopczyk, wiaruchna – grupa ludzi), formy zaimków i przysłówków (do się – do siebie, cięgiem - ciągle, do cna – całkowicie), formy czasownikowe (biere – biorę, graje – gra, mogymy – możemy), germanizmy (mantel – płaszcz, ancug – ubranie, leberka – wątrobianka, kista – skrzynka).
Gwarą poznańską pisane są nawet wiersze. Lech Konopiński w usta rozżalonej poznanianki włożył następujące wyznanie:
Jeżdżoł ze mnom do Dymbiny,
do cologu my chodzili,
czynsto brał mnie na migane,
na wieprzowom giyre z chrzanem,
a roz w parku na Sołaczu
tak ślipiami na mnie patrzuł,
tak bajtlował, a zaś potem
robiół, na co miał łochote:
póżni fyrał jak ta stonka…
Ech, w wymborku go utonkać!
Wyćpioł mnie
jak starom kiste albo wyro…
Wikipedia odnotowuje osobę Starego Marycha. Jest to fikcyjna postać literacka stworzona przez Juliusza Kubla, stanowiąca symbol gwary poznańskiej. W rolę Starego Marycha wcielał się aktor Marian Pogasz. Pierwszy raz słuchacze Polskiego Radia w Poznaniu usłyszeli go 13 lutego 1983. Program emitowany był regularnie do 31 grudnia 1999.
Starego Marycha uczczono pomnikiem, który został zlokalizowany przy ulicy Półwiejskiej w Poznaniu. Rzeźba odlana w brązie została odsłonięta 20 marca 2001. Waży 500 kilogramów, a jej wysokość wynosi 195 centymetrów. Stary Marych wspiera się na rowerze, a na kierownicy zawieszoną ma tekę. Autorem rzeźby jest Robert Sobociński.
Jako mieszkańcy gminy położonej bardzo blisko Poznania chcemy mieć swój udział w zachowaniu i popularyzowaniu gwary poznańskiej, którą powinniśmy traktować jako dziedzictwo i element tożsamości regionalnej. Mamy nadzieję, że przyczyni się do tego konkurs pt. „O gzubach, melach i szczunach".
Konkurs będzie polegał na podaniu znaczeń słów i wyrażeń pochodzących z gwary poznańskiej (np. chichranie – śmiech, lyrać się - chwiać, sztynder – trzepak, nygus – leń). Poniżej podajemy zbiór słów. Tabela z wyrazami i wyrażeniami jest do pobrania. Cztery osoby, którym w ciągu miesiąca od ogłoszenia konkursu uda się ustalić największą liczbę ogólnopolskich znaczeń, zostaną nagrodzone ocenami celującymi z języka polskiego. Jeśli sami nie znacie tych wyrazów lub ich połączeń, pytajcie o ich znaczenie Rodziców, Dziadków, Rodzeństwo, Sąsiadów lub inne osoby. Możecie także przeszukać strony internetowe dotyczące gwary poznańskiej.
Kartki z odpowiedziami dostarczcie swoim polonistom i czekajcie na rozstrzygnięcie.
Marzymy, aby uwieńczeniem konkursu było wygłoszenie krótkiego fragmentu w gwarze poznańskiej (przykładowe teksty można otrzymać od nauczycieli polonistów lub skorzystać z dostępnych w Internecie) albo samodzielne napisanie krótkiego tekstu z wykorzystaniem wyrazów z gwary poznańskiej. Może znajdą się chętni? Życzymy dobrej zabawy! Warto ocalać regionalne dziedzictwo!
POBIERZ PLIK
Poniżej zamieszamy plik z rozwiązaniami. Miłośników gwary poznańskiej zachęcamy do poszerzenia swojego zasobu językowego.
Źródła:
Monika Gruchmanowa, Małgorzata Witaszek-Samborska, Małgorzata Żak-Święcicka, Mowa mieszkańców Poznania, Poznań 1986
Marcin J. Januszkiewicz, Adam Pleskaczyński, Podręcznik Poznańczyka albo 250 dowodów wyższości Poznania nad resztą świata, Poznań 2002
Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz, Poznań od A do Z, Poznań 1986