Słowniczek gramatyczny
Poniższy słowniczek został stworzony w oparciu o podręcznik "Słowa na czasie" dla klasy I, II i III gimnazjum autorstwa M. Chmiel, P. Doroszewski, A. Grabarczyk, W. Herman, Z. Pomirska oraz następujące publikacje: B. Pikus, "Organizer gimnazjalny"; "Encyklopedia w tabelach. Język polski" pod red. W. Mizerskiego; A. Rogińska, M. Bąbka, A. Krzemiński, "Kocham język polski".
A
Agresja językowa – niestosowne zwracanie się do odbiorcy. Może przejawiać się w słowach o charakterze grubiańskim, wulgarnym, prostackim, a także brutalnym i napastliwym tonie.
Akcent – to silniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie. W języku polskim akcent jest w zasadzie stały i przypada na drugą sylabę od końca (akcent paroksytoniczny).
Alfabet polski – zbiór liter używanych w języku polskim. Polski alfabet to tak naprawdę alfabet łaciński, który został rozbudowany i nieco zmieniony. W alfabecie łacińskim było 21 znaków, czyli znacznie mniej niż głosek w polszczyźnie. Aby poradzić sobie z tym problemem, dodano do liter łacińskich znaki diakrytyczne (kropki, przecinki, ogonki umieszczane nad literą lub pod nią, np. ę, ą, ń, ć, ó, ź).
Wyjątki stanowią: wyrazy obcego pochodzenia zakończone na -yka, -ika, formy 1. i 2. os. l. mn. czasu przeszłego, formy trybu przypuszczającego, niektóre liczebniki.
Artykulacja – proces fonetyczny zachodzący podczas powstawania głoski w obrębie narządów mowy. Biorą w nim udział: płuca, tchawica, krtań z wiązadłami głosowymi, jama gardłowa, jama nosowa, jama ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami (język, języczek, podniebienie twarde, podniebienie miękkie, zęby, dziąsła).
Aspekt – to inaczej postać czasownika. Określenie aspektu czasownika ułatwia stawianie pytań:
czasownik niedokonany – co robiłem?, co robię?, co będę robił? (np. jeść).
czasownik dokonany – co zrobiłem?, co zrobię? (np. zjeść).
B
Bezokolicznik – nieosobowa forma czasownika, zakończona na -ć, rzadziej na -c, -źć, -ść, (brać, biec, znaleźć, iść).
C
Cudzysłów – służy do wyodrębnienia w tekście cytatów, tytułów dzieł, wypowiedzi i myśli osób oraz wyrazów i zwrotów użytych w znaczeniu innym niż właściwe. Cudzysłów składa się z dwóch znaków: otwierającego i zamykającego.
Czasownik – część mowy, która nazywa czynności lub stany. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?
Ma aspekt (dokonany, niedokonany).
Odmienia się przez:
- osoby (ja, ty, on-ona-ono, my, wy, oni-one),
- liczby (pojedyncza, mnoga),
- rodzaje (męski, żeński, nijaki w liczbie pojedynczej; męskoosobowy, niemęskoosobowy w liczbie mnogiej),
- tryby (orzekający, rozkazujący, przypuszczający),
- strony (czynna, bierna, zwrotna),
- czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły).
Czasownik dokonany – to taki, który oznacza czynność skończoną albo taką, która będzie zakończona w przyszłości (zrobić, przeczytać, napisać).
Czasownik niedokonany – oznacza czynność nieskończoną (robić, czytać, pisać).
Czasownik nieprzechodni – nie ma form strony biernej.
Czasownik przechodni – to taki, który można przekształcić na stronę bierną.
Czat – (z ang. chat – rozmowa) – rodzaj internetowej pogawędki. Najpowszechniejszym znaczeniem tego słowa jest serwis internetowy służący do komunikacji wielu osób. Istnieją dwa rodzaje rozmowy: prywatna, której przebieg mogą śledzić dwie osoby oraz publiczna, dostępna dla wszystkich zalogowanych uczestników.
D
Deklinacja – odmiana przez przypadki.
Dialekt – język ludności wiejskiej regionu kraju. Na obszarze Polski wyróżnia się następujące dialekty: kaszubski, małopolski, mazowiecki, śląski, wielkopolski.
Dopełnienie – część zdania, będąca uzupełnieniem treści czasownika. Oznacza przedmiot czynności. Odpowiada na pytania przypadków zależnych: D. (kogo? czego?), C. (komu? czemu?), B. (kogo? co?), N. (z kim? z czym?), Msc. (o kim? o czym?).
Uwaga! Możesz mieć problem z odróżnieniem przydawki dopełniaczowej od dopełnienia ze względu na to samo pytanie: kogo? czego? Kieruj się wówczas następującą zasadą. Jeśli pytanie stawiasz do rzeczownika, to masz do czynienia z przydawką dopełniaczową; jeśli zaś to pytanie stawiasz do czasownika, jest to dopełnienie.
Dopełnienie bliższe – dopełnienie, które po zmianie strony czynnej orzeczenia na bierną staje się podmiotem.
Dopełnienie dalsze – to takie, które po zamianie strony czynnej orzeczenia na bierną nie stanie się podmiotem.
Dwukropek – znak interpunkcyjny, który poprzedza wyliczenie, wyjaśnienie lub cytat.
E
Etykieta językowa – to część etykiety ogólnej, która bywa nazywana savoir-vivre'em (zasadami dobrego wychowania, grzeczności).
Etykieta językowa ma okazać szacunek rozmówcy. Właściwie użyte zwroty grzecznościowe świadczą o kulturze osobistej. Ich dobór zależy od sytuacji i relacji z odbiorcą.
F
Fleksja – dział gramatyki, zajmujący się odmianą wyrazów.
Fonetyka – dział gramatyki, zajmujący się badaniem procesu powstawania głosu i opisem cech głosek.
Formant – za jego pomocą tworzymy, czyli formujemy nowy wyraz. W zależności od miejsca dodania formant przyjmuje nazwę:
- przedrostek – umieszczany przed podstawą słowotwórczą,
- przyrostek – dodany po podstawie,
- wrostek – występuje między podstawami,
- formant zerowy, czyli brak formantu, gdy wyraz powstał przez odrzucenie końcówki.
Frazeologia – nauka, która bada ustabilizowane związki wyrazowe oraz zasób wszystkich ustalonych w języku wyrażeń i zwrotów.
G
Głoska – najmniejsza część wyrazu wymówionego.
Głoski bezdźwięczne – powstają, gdy wiązadła głosowe są rozsunięte.
Głoski dźwięczne – powstają, gdy wiązadła głosowe są zsunięte (zwarte) i powietrze wprawia je w drgania.
Większość głosek można ułożyć parami:
- dźwięczne: b, d, g, w, rz, ż, dz, dż, dź, z
- bezdźwięczne: p, t, k, f, sz, c, cz, ć, s
Bezdźwięcznych odpowiedników nie mają głoski: m, n, l, ł, r.
Głoski nosowe (ą, ę, m, m’ n, n’) – powstają, gdy języczek jest opuszczony.
Głoski ustne – powstają, gdy języczek jest uniesiony i przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, zamykając drogę powietrza do nosa.
Głoski miękkie – powstają, gdy środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego.
Głoski twarde – powstają, gdy język jest opuszczony.
Gramatyka – nauka o budowie języka i zasadach, które w nim rządzą. W gramatyce wyodrębniamy działy: fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia.
Grupa orzeczenia – to orzeczenie i wyrazy, które je określają.
Grupa podmiotu – to podmiot i wyrazy, które go określają.
Gwara – to język ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, najczęściej kilku lub kilkunastu wsi, np. gwara podhalańska, łowicka. Jest to termin podrzędny wobec pojęcia dialektu.
We współczesnej lingwistyce poszerzył się zakres użycia terminu gwara, obejmując także środowiskowe odmiany polszczyzny, np. gwara uczniowska, młodzieżowa, przestępcza.
H
Homofony – to szczególny rodzaj homonimów. Są tak samo wymawiane, ale różnią się pisownią i znaczeniem (masaż:masarz, chart:hart).
Homonimy – to wyrazy o identycznym brzmieniu i takiej samej pisowni, ale różnym znaczeniu (np. bal, pokój, pilot).
I
Idiom – zwrot lub wyrażenie, którego nie można dosłownie przetłumaczyć na język obcy, gdyż straci swoje przenośne znaczenie.
Imiesłów – forma pochodząca od czasownika.
Imiesłów przymiotnikowy – ma cechy przymiotnika, czyli tak samo się odmienia (przez przypadki, liczby, rodzaje) i pełni w zdaniu taką samą funkcję.
Imiesłów przymiotnikowy czynny – odnosi się do wykonawcy czynności, tworzy się go przez dodanie końcówki -ący (-ąca, -ące).
Imiesłów przymiotnikowy bierny – odnosi się do przedmiotu czynności, tworzy się go przez dodanie końcówki -ny (-na, -ne), -ony (-ona, -one), -ty (-ta, -te).
Imiesłów przysłówkowy – ma cechy przysłówka, czyli jest nieodmienny.
Imiesłów przysłówkowy współczesny – z końcówką -ąc, wyraża czynność dziejącą się w tym samym czasie co czynność nazywana przez orzeczenie.
Imiesłów przysłówkowy uprzedni – z końcówką -łszy, -wszy, wyraża czynność wcześniejszą niż czynność wyrażana przez orzeczenie.
Interpunkcja – zasady stawiania znaków przestankowych (interpunkcyjnych). W języku polskim funkcjonuje dziesięć znaków interpunkcyjnych: kropka, znak zapytania, wielokropek, przecinek, wykrzyknik, nawias, średnik, dwukropek, cudzysłów, myślnik.
Intonacja – polega na podniesieniu lub obniżeniu tonu przy wymawianiu pewnych wyrazów czy zdań. Różne rodzaje intonacji zaznaczamy w piśmie kropką, znakiem zapytania, wykrzyknikiem.
K
Koniugacja – odmiana czasownika przez osoby, czasy, tryby, strony i rodzaje.
Końcówka fleksyjna – to część wyrazu zmieniająca się w czasie odmiany.
Kropka – to znak interpunkcyjny, którym kończą się zdania oznajmujące. Kropkę stawiamy również po cyfrach arabskich, oznaczających liczebniki porządkowe oraz po skrótach, które kończą się inną literą niż wyraz skracany.
L
Liczebnik – część mowy, która nazywa liczbę lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile?, który z kolei?
Rozróżnia się liczebniki:
- główne (dwa, sto),
- porządkowe (drugi, tysięczny),
- ułamkowe (pół, półtora),
- zbiorowe (dwoje, pięcioro).
Liczebników zbiorowych używa się dla oznaczenia liczby: istot niedorosłych, osób różnej płci, rzeczowników występujących tylko w liczbie mnogiej (np. drzwi, skrzypce, okulary).
Litera – graficzny znak głoski, najmniejsza część wyrazu napisanego. Niektóre głoski zapisujemy przy pomocy jednej litery (o, m, n…), inne dwoma, np. rz, ch, a nawet trzema – dzi.
Ł
Łącznik – to część orzeczenia imiennego. Wyraża się je osobowymi formami czasowników: być, stać się, zostać, wydawać się.
M
Manipulacja – polega na takim użyciu środków językowych i ukształtowaniu wypowiedzi, dzięki którym nadawca przekazuje nieświadomemu tego odbiorcy oceny rzeczy, zjawisk itp., jednocześnie nakłaniając go do podjęcia określonych działań. Jest to pomijanie istotnych faktów, fałszowanie bądź zniekształcanie.
Mowa niezależna to dosłowne przytoczenie czyjejś wypowiedzi z zachowaniem jej formy gramatycznej. W zdaniu w mowie niezależnej wyodrębniamy:
- zdanie wprowadzające, które zawiera czasownik oznaczający mówienie, np. powiedział, rzekł, stwierdził, odparł, wykrzyknął, szepnął, zapytał. Po zdaniu tym stawiamy dwukropek,
- zdanie wprowadzane, które jest dosłownym przytoczeniem cudzej wypowiedzi. Zdanie to ujmujemy w cudzysłów.
Mirka powiedziała bratu: „Dam ci za tę książkę nową płytę”.
Funkcje mowy niezależnej: nadaje wypowiedzi charakter żywej mowy; jest obiektywnym zapisem rzeczywistości; pozwala oddać indywidualne cechy języka nadawcy wypowiedzi; umożliwia charakterystykę postaci (oddaje sposób myślenia, prezentuje sądy o świecie wypowiedziane przez bohatera właściwym dla niego językiem); nadaje wypowiedzi charakter ekspresywny - pozwala wyrażać uczucia i emocje (poprzez zastosowanie wykrzykników i wołaczy); zwiększa dynamikę tekstu.
Mowa zależna to przytoczenie czyjejś wypowiedzi w formie zdania podrzędnego dopełnieniowego. Zdanie podrzędne najczęściej rozpoczyna się od spójnika: że, czy.
Mirka powiedziała do brata, że da mu za tę książkę nową płytę.
Funkcje mowy zależnej: pozwala oddać sens cudzej wypowiedzi, unikając jej dosłownego przytaczania; porządkuje wypowiedź, czyniąc ją bardziej logiczną i zwięzłą; uzależnia wypowiedź bohatera od języka narracji; ma charakter sprawozdawczy.
Myślnik – znak interpunkcyjny, który pojawia się w tym miejscu, w którym doszłoby do powtórzenia już raz zastosowanego członu. Poprzedza też człon nieoczekiwany, zaskakujący. W dwa myślniki można ująć wyraz lub wyrazy wtrącone.
N
Nawias – znak interpunkcyjny, który stosuje się, gdy chce się wydzielić mniej ważną grupę wyrazów lub drugorzędny wyraz.
Neologizm – to każdy nowo utworzony wyraz, wyrażenie, konstrukcja składniowa. Ze względu na sposób tworzenia nowych wyrazów wyróżnia się:
- neologizmy słowotwórcze – nowy wyraz powstaje z cząstek wyrazów od dawna funkcjonujących w języku, np. betoniarz, dziurkarka,
- neologizmy znaczeniowe – polegają na rozszerzeniu znaczenia wyrazów istniejących, np. ślimak, korek,
- neologizmy frazeologiczne – połączenie wyrazów od dawna funkcjonujących w języku, np. niedzielny kierowca, pirat drogowy.
Norma językowa wzorcowa – obejmuje wyrazy, formy, znaczenia, połączenia z innymi wyrazami, które nie rażą w kontaktach oficjalnych (wystąpieniach publicznych, w języku prasy, radia, telewizji, sceny, ambony, w polszczyźnie używanej w szkole). Akceptowana jest przez wykształconych Polaków. Stawia wysokie wymagania tym, którzy powinni i chcą się do niej stosować.
Norma użytkowa – jest charakterystyczna dla swobodnych rozmów nieoficjalnych. Opiera się o kryterium rozpowszechnienia jakiejś formy, czyli na jej faktycznym używaniu.
O
Oboczności – zachodzą w obrębie podstawy słowotwórczej i polegają na wymianie samogłosek lub spółgłosek bądź na zaniku samogłoski.
Do najczęstszych wymian należą:
- samogłoskowe - (o : ó), (ę : ą), (o : e), (e : a),
- spółgłoskowe - (rz : r), (ż : g), (ż : z), (ż : dz), (ż : s), (ch : s).
Okolicznik – część zdania, która określa czasownik, rzadziej przymiotnik lub przysłówek. Okolicznik wyrażony jest najczęściej przysłówkiem, zaimkiem przysłownym, imiesłowem przysłówkowym, bezokolicznikiem lub wyrażeniem przyimkowym. Informuje o okolicznościach towarzyszących danej czynności.
Można wyróżnić następujące okoliczniki:
Okolicznik miejsca – miejsce czynności lub stanu, np. Spotkajmy się w parku.
Okolicznik czasu – czas trwania czynności, np. Czekam na ciebie od godziny.
Okolicznik sposobu – sposób wykonania czynności lub cechę stanu, np. Spieszyłem się bardzo.
Okolicznik celu – cel wykonywania czynności, np. Przyszedłem po książkę.
Okolicznik przyczyny – przyczynę wykonywania czynności, np. Nie byłem w szkole z powodu choroby.
Okolicznik warunku – warunek konieczny dla dokonania jakiejś czynności, np. W razie potrzeby zadzwoń.
Okolicznik przyzwolenia – warunek, który powinien przeszkodzić w wykonaniu jakiejś czynności, ale okazał się niewystarczający, np. Przyjdę do ciebie mimo braku czasu.
Pytania o okoliczniki:
Okolicznik miejsca – gdzie?, skąd?, dokąd? którędy?
Okolicznik czasu – kiedy?, od kiedy?, o której?, do której?
Okolicznik sposobu – jak?, w jaki sposób?
Okolicznik celu – po co?, w jakim celu?
Okolicznik przyczyny – dlaczego?, z jakiego powodu?, z jakiej przyczyny?
Okolicznik warunku – pod jakim warunkiem?
Okolicznik przyzwolenia – mimo co?, mimo czego?, wbrew czemu?, wbrew komu?
Okolicznik bywa wyrażany za pomocą:
- wyrażeń przyimkowych – Idę na spacer.
- przysłówków – Mieszkam daleko.
- zaimków przysłownych – Biegnę tędy.
- rzeczowników – Wracałem lasem.
- wyrażeń porównawczych – Gnał jak najęty.
- bezokoliczników – Przyjechałem odpocząć.
Orzecznik – jest częścią orzeczenia imiennego. Wyrażamy go za pomocą różnych części mowy.
Przykłady:
Jaś został górnikiem - rzeczownik w funkcji orzecznika,
Jaś jest zmęczony - imiesłów w funkcji orzecznika,
Jaś jest głodny - przymiotnik w funkcji orzecznika,
Jaś był drugi na mecie - liczebnik w funkcji orzecznika,
To jest moje - zaimek w funkcji orzecznika,
Czytać jest pożytecznie - przysłówek w funkcji orzecznika,
Dach jest z blachy - wyrażenie przyimkowe w funkcji orzecznika,
Bądź sobą - zaimek w funkcji orzecznika.
P
Palindrom – wyraz, który brzmi tak samo czytany od lewej do prawej jak od prawej do lewej (np. kajak, radar, potop, sos, kok).
Pastisz – to utwór powstały w wyniku świadomego podrabiania maniery stylistycznej konkretnego dzieła, autora czy szkoły literackiej.
Parodia – to rodzaj stylizacji polegający na naśladowaniu cudzego stylu lub jakiegoś konkretnego tekstu w celu ośmieszenia pierwowzoru. Inaczej satyryczna przeróbka oryginału.
Partykuła - nieodmienna część mowy, która zmienia lub modyfikuje znaczenie wyrazów.
Za pomocą partykuł wyraża się:
- pewność, przypuszczenie: na pewno, chyba,
- potwierdzenie, zaprzeczenie: nie, tak,
- pytanie: czy,
- nawiązanie: no właśnie,
- wzmocnienie wypowiedzi: no, że, ż (chodź no, zróbże),
- rozkaz, życzenie: niech, oby.
Partykułę „by” pisze się łącznie z osobowymi formami czasowników (chcieliby), ze spójnikami (gdyby), z innymi partykułami (niechby).
Partykułę „by” pisze się osobno po nieosobowych formach czasowników oraz po pozostałych częściach mowy.
Perswazja – nakłanianie kogoś do podjęcia określonych działań, przyjęcia określonych poglądów; wpływanie na niego dzięki zastosowaniu różnego rodzaju środków językowych. To także metoda negocjacji, pozwalająca dojść do porozumienia, rozwikłać konflikt, załagodzić spory.
Pleonazm – to połączenie wyrazów, które przekazują tę samą treść: akwen wodny, spadać w dół, kontynuować dalej, okres czasu, cofać się do tyłu. Pleonazmy są błędami językowymi.
Podmiot – główna część zdania, która oznacza wykonawcę czynności.
Przykłady:
Mama gotuje - rzeczownik w mianowniku w funkcji podmiotu – p. gramatyczny,
Państwu brakuje pieniędzy - rzeczownik w dopełniaczu w funkcji podmiotu – p. logiczny,
Wiosną dnia przybywa - rzeczownik w dopełniaczu w funkcji podmiotu – p. logiczny,
On czyta - zaimek w funkcji podmiotu – p. gramatyczny,
Czytać jest przyjemnie - bezokolicznik w funkcji podmiotu – p. gramatyczny,
Dochodzi pierwsza - liczebnik w funkcji podmiotu – p. gramatyczny,
Recytujący zeszli ze sceny - imiesłów w funkcji podmiotu – p. gramatyczny,
(ja) Ugotuję obiad - podmiot domyślny – p. gramatyczny,
Długopisy, ołówki i kredki leżały na stole - podmiot szeregowy – p. gramatyczny,
Ojciec z dzieckiem wyszedł na spacer - podmiot towarzyszący (jeden rzeczownik w mianowniku, drugi – w innym przypadku).
Podstawa słowotwórcza – to część wyrazu pochodnego, przejęta z wyrazu podstawowego.
Podstawowe zasady ortograficzne
rz
1. piszemy, gdy wymienia się na r:
- w wyrazach pokrewnych (np. morze – morski),
- w innych formach danego wyrazu (np. chmurze-chmura),
2. po spółgłoskach: p, b, d, g (zapamiętaj cztery kółka), k, w, j, ch, t (zapamiętaj zdanie np.: Krowa Wojtka jadła chrupiącą trawę).
Wyjątkami są: piegża, gżegżółka, Mojżesz, bukszpan, kształcić, kształt, pszczoła, pszenica, wszakże, wszcząć, wszechnica, powszechny, wszędzie, wszy , wszyscy, wszystko, przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym (większy, mniejszy), wyrazy z partykułą – że (chodźże), wyrazy, w których po przedrostkach występuje ż (np. odżywić),
3. rz piszemy w rzeczownikach rodzaju męskiego zakończonych na -arz, -erz, -mistrz, -mierz,
4. pisowni niektórych wyrazów z rz nie uzasadnia żadna reguła ortograficzna.
ż
1. piszemy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, z, ź, s, h, dz, dź,
2. po spółgłoskach l, ł, n, r (np. inżynier),
3. w wyrazach zakończonych na -aż, -eż (często są to wyrazy obcego pochodzenia, np. bagaż, wernisaż),
4. w partykułach -ż, -że,
5. pisowni niektórych wyrazów z ż nie uzasadnia żadna reguła ortograficzna.
ó
1. piszemy, gdy wymienia się na o, a, e (np. dół-doły, móc-mogę, skrót-skracać, siódmy-siedem),
2. w zakończeniach - ów, -ówka, -ówna (np. Kraków, makówka, Zającówna),
Wyjątkami są: zasuwka, skuwka, wsuwka.
3. wyjątkowo piszemy ó na początku wyrazów: ów, ówdzie, ówczesny ósemka, ósmy,
4. pisowni niektórych wyrazów z ó nie uzasadnia żadna reguła ortograficzna.
ch
1. piszemy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na sz, s, ś (np. piechur- pieszo, decha-deska, głuchy- głusi),
2. zawsze na końcu wyrazu (np. dach, o filmach, zmierzch),
Wyjątek: druh.
3. piszemy po literze s (np. schody, schron),
4. w wyrazach zawierających pewne charakterystyczne cząstki: archi-, psych-, echo- (np. archiwum, psycholog, echosonda),
5. pisowni niektórych wyrazów z ch nie uzasadnia żadna reguła ortograficzna.
h
1. piszemy, gdy w innych formach tego samego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, z, ż (np. wahanie-waga, błahy-błazen),
2. w wyrazach zawierających obce cząstki np. hekto-, higro-, hipo-, hiper- (hipodrom, hektolitr),
3. najczęściej pisowni wyrazów z h nie uzasadnia żadna reguła ortograficzna.
Tradycyjnie piszemy h w wyrazach: Holandia, harfa, Himalaje, hinduizm, hugenoci, ekshumacja, husaria, ohyda, Hades, hamulec, kurhan, hulając, haftować, hokej, czyha, hetman, hołd, herold, zhańbić, hołota, herold, humanizm i innych…
Pisownia „nie” z różnymi częściami mowy
Łącznie: z rzeczownikami, z przymiotnikami w stopniu równym, z przysłówkami utworzonymi od przymiotników, z imiesłowami przymiotnikowymi czynnymi i biernymi.
Rozdzielnie: z osobowymi formami czasownika i bezokolicznikami, z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym, z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, z imiesłowami przysłówkowymi, z zaimkami, z liczebnikami.
Wielka litera
1. na początku każdego wypowiedzenia,
2. kiedy przytaczamy cudzą wypowiedź po dwukropku,
3. kiedy następuje dłuższy opis lub wyliczenie,
4. po pytajniku i wykrzykniku,
5. imiona i nazwiska ludzi, imiona własne zwierząt i drzew, własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych, przydomki, pseudonimy, przezwiska,
6. nazwy mieszkańców części świata, hipotetycznych mieszkańców planet, mieszkańców krajów, członków narodów, ras i szczepów, mieszkańców regionów, krain, prowincji,
7. nazwy dynastii,
8. nazwy świąt i dni świątecznych,
9. nazwy imprez, którym organizatorzy chcą nadać indywidualną nazwę (z wyjątkiem przyimków i spójników),
10. tytuły czasopism i cykli wydawniczych (z wyjątkiem przyimków i spójników),
11. pierwszy wyraz w tytułach utworów literackich i naukowych, w tytułach dzieł sztuki, odezw, deklaracji, ustaw, tytułach programów radiowych i telewizyjnych,
12. nazwy języków programowania i programów i systemów komputerowych,
13. tytuły modlitw i nabożeństw,
14. nazwy gwizd, planet, konstelacji,
15. nazwy geograficzne i miejscowe, nazwy przedsiębiorstw i lokali, urzędów, władz szkół, organizacji,
16. nazwy orderów i odznaczeń, firm, marek,
17. skrótowce,
18. ze względów uczuciowych i grzecznościowych.
Pisownia wyrazów z ą, ę
Zgodnie z wymową piszemy ą, ę przed spółgłoskami: f, w, s, z, sz ,ż, ź, ch (fąfel, kiwnąwszy, księstwo, węzeł, zagęszczenie, wytęż, węźle, węch).
Mimo wymowy w wyrazach rodzimych jako em, om - przed spółgłoskami: p, p’, b, b’ (odstęp, zarąbany, wstąpić, uzębienie).
Mimo wymowy w wyrazach rodzimych jako on, en przed spółgłoskami: t, d, c, dz, cz (smętny, narząd, żrący, żądza, pączek).
Mimo wymowy jako oń, eń przed spółgłoskami ć, dź (przyjąć, wędzidło).
Mimo wymowy on, en przed spółgłoskami k, g (krąg, udręka).
Mimo wymowy o, e przed spółgłoskami l, ł (zaczął, ominęły).
Piszemy ę na końcu wyrazów w bierniku l. p. rzeczowników r. żeńskiego (B. lp. r. ż. – walkę, instytucję…).
Piszemy ę na końcu wyrazu w formie 1 os. l.p. czasu ter. (piję, pracuję…).
Piszemy ę na końcu w mianowniku, bierniku i wołaczu l.p. rzeczowników r. nijakiego (kocię, imię).
Piszemy ą na końcu wyrazu w narzędniku l.p. rzeczowników r. żeńskiego (chwilą, zmianą).
Piszemy ą na końcu wyrazu w bierniku l.p. zaimków i przymiotników rodzaju żeńskiego (ją, młodą).
Piszemy ą na końcu wyrazu w formie 3 os. l. mn. czasu ter. (zyskują, uzasadniają).
Pisownia wyrazów z en, on, em, om
To połączenie piszemy zgodnie z wymową w wyrazach obcego pochodzenia przed spółgłoskami p, b, d, t, g, k, w, f, c, s, z, sz, ch (akompaniament, klomb, rondo, klient, kongres, jutrzenka, dzwonko, Benwolio, konfitury, egzystencja, sensacja, cenzura, transza, koncha).
Połączenie om w z formie celownika l. mn. (komu? czemu?) wszystkich rzeczowników (dzieciom, kwiatom).
W wyrazach rodzimych przed przyrostkiem -ka, -ko (panienka, kolanko).
Prowokacja – działanie mające wywołać u kogoś zamierzoną reakcję, spowodować dokonanie czynu o następstwach zgubnych dla tej osoby.
Przecinek – znak interpunkcyjny, który rozdziela te same części zdania pojedynczego lub zdania składowe w zdaniu złożonym.
Przyimek – nieodmienna część mowy. Wstępuje często w połączeniu z rzeczownikiem lub zaimkiem, tworząc wyrażenia przyimkowe (np. nad morzem, przy stole). Wskazuje na zależności: przestrzenne (np. nad, pod oknem), czasowe (np. do jutra, za godzinę, o ósmej), przyczynowe (za nieuczciwość, w nagrodę). Ze względu na budowę przyimki dzielą się na: proste (w, z, o po, do, na…) i złożone (zza, spoza, sponad…).
Przydawka – część zdania, która określa rzeczownik w zdaniu. Wyróżnia się przydawki:
- przymiotne – wyrażone przymiotnikami, zaimkami przymiotnymi, liczebnikami i imiesłowami przymiotnikowymi (czerwony szal, mój zeszyt, pierwszy śnieg, płaczące dziecko),
- rzeczowne – wyrażone rzeczownikami w tym samym przypadku co wyraz nadrzędny (rzeka Wisła, lekarz chirurg),
- dopełniaczowe – wyrażone rzeczownikiem w dopełniaczu (miłość matki, szum drzew),
- przyimkowe – wyrażone rzeczownikiem z przyimkiem (chleb z masłem, spódnica w kratę).
Przymiotnik – część mowy, która nazywa cechy. Odpowiada na pytania: Jaki? Jaka? Jakie? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. Przymiotniki oznaczające cechy zmienne stopniują się w sposób:
- regularny (biały, bielszy, najbielszy),
- nieregularny (dobry, lepszy, najlepszy),
- opisowy (bardziej …, mniej …).
Przysłówek - nieodmienna część mowy. Oznacza sposób wykonania, czas, jakość, miejsce czynności
Określa czasownik, przymiotnik lub inny przysłówek. Odpowiada na pytania: jak? (w jaki sposób?), gdzie? (skąd?, dokąd?, którędy?), kiedy? (jak długo?, odkąd?), jak bardzo? Stopniuje się te przysłówki, które pochodzą od przymiotników stopniowalnych.
Przypadek – jedna z możliwych form gramatycznych wyrazu. W języku polskim wyodrębnia się siedem przypadków.
Mianownik - kto? co?
Dopełniacz - kogo? czego?
Celownik - komu? czemu?
Biernik - kogo? co?
Narzędnik - z kim? z czym?
Miejscownik - o kim? o czym?
Wołacz – o!
R
Rdzeń – cząstka wspólna dla całej rodziny wyrazów. Z rdzeniem związane jest podstawowe znaczenie wyrazu.
Regionalizmy – wyrazy lub inne elementy języka (formy gramatyczne, konstrukcje składniowe i postać fonetyczna) charakterystyczne dla danego regionu kraju, najczęściej wielkiego miasta, np. Warszawy, Poznania, Krakowa lub kilku miast. Są poprawnymi wariantami form języka ogólnopolskiego. Najbardziej wyraziste są różnice w słownictwie, np. w Warszawie mówi się napoleonka, w Krakowie – kremówka; w Warszawie jest kaszanka, w Katowicach – krupniok; w Warszawie – przylepka, w Poznaniu – piętka.
Reklama – rozpowszechnianie informacji o towarach, ich zaletach, miejscach i możliwościach ich nabycia. Chwalenie czegoś przez prasę, radio i telewizję i inne środki masowego przekazu, np. plakaty, ulotki, ogłoszenia w celu skłonienia odbiorcy do nabycia produktu.
Rodzina wyrazów – zespół wyrazów pokrewnych, które mają taki sam rdzeń.
Rozbiór gramatyczny zdania pojedynczego – polega na nazwaniu części mowy w zdaniu wraz z opisem form gramatycznych poszczególnych wyrazów.
Rozbiór logiczny zdania pojedynczego – to nazwanie poszczególnych części zdania, czyli wyodrębnienie podmiotu, orzeczenia, przydawek, dopełnień i okoliczników.
Równoważnik zdania – to wypowiedzenie, które nie ma orzeczenia.
Rzeczownik – część mowy, nazywająca osoby, zwierzęta, rośliny, rzeczy, zjawiska, czynności i cechy. Odpowiada na pytania: kto? co?
Rozróżnia się rzeczowniki:
- żywotne (nazwy istot żywych, nie roślin) , nieżywotne – pozostałe,
- osobowe (nazwy osób), nieosobowe – pozostałe,
- własne (pisane wielką literą), pospolite.
S
Samogłoska – głoska dźwięczna i otwarta. Przy wymawianiu samogłoski narządy mowy nie stykają się ze sobą, a struny głosowe drgają. Samogłoski tworzą sylaby, czyli są sylabotwórcze. Liczba sylab w wyrazie zależy od samogłosek.
Składnia – dział gramatyki, który zajmuje się budową zdań pojedynczych i złożonych.
Skrótowce – dzielą się na:
- literowce – ich składnikami są nazwy pierwszych liter skracanego wyrażenia, np. PKS, UMCS, RP, AM, AE (odczytywane pekaes, uemcees, erpe, aem, ae),
- głoskowce – ich składnikami są pierwsze głoski kolejnych wyrazów, np. MON, GUS, PAN, NIK,
- grupowce (sylabowce) – ich składnikami są grupy głoskowe poszczególnych wyrazów, wchodzących w skład nazwy wielowyrazowej lub wybranych sylab wyrażenia albo pojedynczego wyrazu, np. żelbet (żelazobeton), baon (batalion),
- skrótowce mieszane – ich składnikami są kombinacje dwóch lub nawet trzech wyżej wymienionych typów, np. MKOl, CPLiA.
Ponadto niektórzy językoznawcy wymieniają jeszcze:
- skrótowce częściowe (ułamkowe) – jest to cząstka jednego z wyrazów składających się na dane wyrażenie, np. sam (sklep samoobsługowy), spec (specjalista),
- skrótowce złożone z elementów obcych – składają się z elementów niewystępujących w języku polskim, zdarza się, że każdy element pochodzi z innego języka, np. Hortex (hortus – łac. ogród i ang.- export),
- skrótowce złożeniowe – część wyrazu określającego i cały wyraz określany, np. Inwestbank (bank inwestycyjny) i specsłużby (służby specjalne).
SMS (Short Message Service) – krótka wiadomość tekstowa, którą można wysłać innemu użytkownikowi sieci komórkowej bezpośrednio z telefonu komórkowego lub Internetu. Rodzimym odpowiednikiem tego skrótu jest esemes.
Słownictwo nacechowane – inaczej wartościujące może manifestować się jako:
Nacechowane stylistycznie:
- podniosłe – używane w stylu patetycznym, w języku uroczystym, np. maluczki, żywot, ekscelencja, spoczynek,
- książkowe – występujące w języku literatury, np. aczkolwiek, albowiem, interlokutor, exodus, kibić, ruczaj, bezkres,
- profesjonalne – używane w pracach naukowych, literaturze popularnonaukowej i technicznej, np. kwantyfikator, wektor, relatywistyczny, mechanika kwantowa,
- urzędowe – używane w podaniach, zezwoleniach, zarządzeniach, np. uiścić, należność, ulec zmianie,
- potoczne – kolokwializmy – stosowane w języku potocznym, powszechnie znane, np. facet, sknocić, kontaktowy, zrzutka.
Nacechowane emocjonalnie:
- zdrobnienia – deminutiva – oznaczają przedmioty małe lub są spieszczeniami, np. malutki, jabłuszko, słoneczko
- poufałe – będące wyrazem zażyłości, przyjacielskie, familiarne, np. Basiunia, żabcia,
- zgrubienia – augmentativa – sygnalizują nadmierną wielkość przedmiotu, mogą wyrażać stosunek negatywny lub żartobliwy – grubas, nochal, chłopisko,
- żartobliwe – używane dla uzyskania efektu komicznego, np. przesadyzm, zjadliwy (w znaczeniu- jadalny),
- rubaszne – bezceremonialne, żartobliwe – używane bez zwracania uwagi na formy towarzyskie, np. graba, gęba, dosolić,
- ironiczne – pod pozorem aprobaty wyraża drwinę, złośliwość, np. superman (mężczyzna niezbyt silny fizycznie), wehikuł (samochód),
- lekceważące – pogardliwe - ma charakter bagatelizujący, ubliżający, np. dziennikarzyna, bachor, szczeniak,
- pospolite – ordynarne - takie, którego nie wypada użyć w kulturalnym towarzystwie, np. kablować, morda,
- wulgaryzmy – odczuwane jako nieprzyzwoite, prostackie, wyraża skrajnie negatywny stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów, np. olać, upierdliwy.
Związane z określonym czasem lub terytorium:
- regionalizmy, wyrazy gwarowe,
- archaizmy,
- historyzmy - wyrazy związane z określonym czasem historycznym, niemające dziś synonimów, np. agora, bona, subiekt, giermek, kasztelan,
- egzotyzmy - wyrazy ściśle związane z określonym środowiskiem geograficznym, np. samuraj, harakiri, wezyr, kibitka, seniorita.
Nacechowane w inny sposób:
- indywidualne – właściwe tylko językowi konkretnej osoby, np. język Zagłoby: szelma, dalibóg, na pohybel,
- eufemizmy – używane w celu złagodzenia lub uniknięcia wyrazów uznanych za zbyt drastyczne, nieprzyzwoite.
Słownik – to publikacja, która zawiera zbiór wyrazów w układzie alfabetycznym wraz z objaśnieniami ich znaczenia.
Spójnik - nieodmienna część mowy, która łączy wyrazy lub zdania i uwydatnia stosunki między nimi. Łączy wyrazy w zdaniu pojedynczym (np. Lubię jeść owoce i warzywa) oraz wypowiedzenia w zdaniu złożonym (Podaję nad morze, gdy rozpoczną się wakacje).
Wyróżniamy:
- łączne - i, oraz tudzież, a także, jak również,
- rozłączne - albo, lub, czy, bądź,
- przeciwstawne - ale, lecz, jednak, zaś, natomiast,
- wynikowe - więc, zatem, toteż, dlatego,
- utożsamiające - czyli, to jest,
- wyłączające - ani, ni.
Poprzedza się przecinkiem spójniki: a, ale, lecz, natomiast, jednak, więc, dlatego, bo, ponieważ, że, żeby, jeżeli, czyli.
Nie stawia się przecinka przed spójnikami: i, oraz, ani, albo, lub, czy, bądź (wyjątek, gdy spójnik się powtarza). Nie rozdziela się przecinkiem połączeń (chyba że, mimo że).
Można zapamiętać: łączne i rozłączne – gubią przecinek, przeciwstawne i wynikowe – lubią przecinek.
Słowotwórstwo – dział gramatyki zajmujący się budową wyrazów i sposobami ich tworzenia.
Strona zwrotna – wskazuje na to, że podmiot jest nie tylko wykonawcą czynności, ale też jej odbiorcą.
Styl – to sposób wyrażania myśli, stała tendencja do wyboru określonej grupy środków językowych w budowaniu wypowiedzi ustnej lub pisemnej.
Styl artystyczny - to język literatury pięknej. Jego głównym zadaniem nie jest przekazywanie informacji, ale budzenie określonych emocji. Charakterystyczne dla niego jest: tworzenie różnego rodzaju środków artystycznych, indywidualizacja języka zależna od osobowości i talentu autora, stosowanie stylizacji językowej.
Styl naukowy - jest wewnętrznie zróżnicowany w zależności od dziedziny nauki, w jakiej jest realizowany (medycyna, informatyka, chemia, fizyka itd.). Najważniejsze cechy tego stylu to: występowanie wielu terminów naukowych lub technicznych wzorów i symboli, dążenie do precyzji i zwięzłość, logiczna kompozycja (teza, dowodzenie, argumenty, przykłady, wnioski), dodatkowe wyjaśnienia, przypisy, przytaczanie sądów innych autorów.
Styl potoczny - jest wykorzystywany w codziennych wypowiedziach. Cechuje go: słownictwo potoczne i nacechowanie emocjonalne, obrazowość porównań, potok składniowy, czyli ciąg wyrazów nieuporządkowanych, przewaga zdań pojedynczych nad złożonymi oraz złożonych współrzędnie nad złożonymi podrzędnie.
Styl popularnonaukowy – jest odmiana stylu naukowego. Posługują się nim głównie autorzy podręczników i artykułów w czasopismach specjalistycznych. Teksty popularnonaukowe pisane są językiem barwniejszym niż naukowe. Ich zadaniem jest wyjaśnienie w sposób przystępny skomplikowanych zjawisk czy procesów ze świata nauki.
Styl publicystyczny (publicystyczno-dziennikarski) - jest charakterystyczny dla wypowiedzi informacyjnych i występuje głównie w prasie dziennikach, tygodnikach, miesięcznikach. Skupia elementy stylu potocznego, naukowego, artystycznego i urzędowego. Ponadto cechuje go występowanie wyrażeń i zwrotów szablonowych oraz wyrazów modnych, wykorzystywanie elementów języka o charakterze informacyjnym i perswazyjnym, oficjalność wypowiedzi, częste stosowanie wyrazów obcych, stosowanie wyrażeń i zwrotów o zabarwieniu uczuciowym.
Styl urzędowy - to odmiana języka wykorzystywana głównie w tworzeniu zarządzeń, instrukcji, zawiadomień, dokumentów prawnych, podań protokołów, umów itp. Jego istotne cechy to: schematyczne sformułowania, bezosobowe formy czasowników, precyzja wypowiedzi, ustalony porządek kompozycyjny.
Stylizacja językowa – to świadome kształtowanie języka na określony wzór. To m.in.
- stylizacja archaiczna (archaizacja) - polega na zastosowaniu języka charakterystycznego dla minionych epok, czyli wyrazów, wyrażeń i zwrotów oraz odpowiedniego szyku zdania. Jej celem jest realistyczne ukazanie świata przedstawionego w utworze literackim i przybliżenie klimatu epoki.
- stylizacja biblijna - to wprowadzenie do utworu elementów stylu biblijnego. Celem takiego zabiegu jest nadanie ważności, powagi, patosu.
- stylizacja gwarowa - (dialektyzacja) polega na naśladowaniu języka wsi. Uzyskuje się ją przez wprowadzenie słów wzorowanych na charakterystycznej wymowie ludowej. Sposób budowania wypowiedzi, zarówno w dialogach, jak i w narracji znacznie różni się od polszczyzny ogólnej.
- stylizacja środowiskowa - polega na wprowadzeniu do utworu języka charakterystycznego dla opisywanych grup środowiskowych czy zawodowych. Jej celem jest stworzenie realistycznego obrazu świata, scharakteryzowanie bohaterów i wzbogacenie języka utworu.
Sylaba- część wyrazu wymówiona za jednym otwarciem ust przy nieprzerwanym oddechu.
Sylaby dzielą się na: otwarte - zakończone samogłoską i zamknięte - zakończone spółgłoską.
Synonimy – wyrazy bliskoznaczne, czyli takie, które maja podobne znaczenie.
Szyk – to kolejność, w jakiej wyrazy lub zdania następują po sobie. W literaturze, zwłaszcza w poezji często występuje szyk przestawny, co jest celowym zabiegiem artystycznym. Może być podyktowane względami rytmicznymi, chęcią wyeksponowania jakiegoś wyrazu, myśli, stylizacją archaiczną.
Średnik – znak interpunkcyjny słabszy od kropki, ale silniejszy od przecinka. Stosuje się go najczęściej w zdaniach bardzo rozbudowanych. Rozdziela w nich człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym.
T
Temat fleksyjny – to część wyrazu pozostająca po odrzuceniu końcówki.
Temat oboczny – w obrębie tematu zachodzą zmiany, które polegają na wymianie samogłosek (ą:ę), (o:ó), (ó:e), spółgłosek (rz:r), (ł:l) bądź na zanikaniu samogłoski.
Tryby czasownika – określają stosunek do wykonywanej czynności jako prawdziwej, możliwej lub koniecznej. Jeśli czasownik swoją formą informuje, że czynność była, jest lub będzie wykonywana, to występuje on w trybie orzekającym.
Tryb orzekający jest używany, gdy mówi się o czynnościach, które odbywały się (lub odbyły) w przeszłości, odbywają się obecnie lub będą się odbywać (lub odbędą) w przyszłości. Tryb ten ma więc formy trzech czasów.
Tryb przypuszczający oznacza czynność, która może być wykonana pod pewnym warunkiem.
Tryb rozkazujący wyraża rozkaz, ale też polecenie, prośbę, życzenie wykonania czynności.
U
Ubezdźwięcznienie – utrata dźwięczności przez głoskę dźwięczną pod wpływem sąsiadującej z nią głoski bezdźwięcznej.
Udźwięcznienie – zyskanie dźwięczności przez głoskę bezdźwięczną pod wpływem sąsiadującej z nią głoski dźwięcznej.
Upodobnienie pod względem dźwięczności cechuje kierunek (wsteczne, postępowe) i miejsce występowania (wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe).
Uproszczenie – zjawisko polegające na wyeliminowaniu w wymowie jednej ze spółgłosek.
W
Wielokropek – to znak interpunkcyjny składający się z trzech kropek. Stosuj się go, gdy chce się zaznaczyć przerwany tok wypowiedzi. Może też sygnalizować zaskakującą część zdania.
Wykrzyknik – nieodmienna, samodzielna część mowy.
Wyraża uczucia, ujawnia stan woli mówiącego, naśladuje dźwięki
Wykrzykniki wyrażające uczucia: cha, cha, hura, au, ojej, uff,
Wykrzykniki wyrażające wolę: cześć, halo, wio,
Wykrzykniki-apele: Ratunku! Pomocy! Stop!
Wykrzykniki dźwiękonaśladowcze: brzdęk, chlap, trach, hau, hau, kukuryku.
Wyraz nadrzędny w związku składniowym - jest to ten, po którym stawia się pytanie.
Wyraz podrzędny w związku składniowym – to ten, którym odpowiada się na pytanie.
Wyraz nieodmienny – nie zmienia formy, czyli nie podlega ani deklinacji, ani koniugacji.
Wyraz niepodzielny słowotwórczo – taki, w którym nie można wyodrębnić żadnych elementów słowotwórczych, ponieważ jest zbudowany z samego rdzenia.
Wyraz obcy – zapożyczony, czyli przejęty z innego języka.
Wyraz podstawowy – to ten, od którego tworzy się inny wyraz.
Wyraz pochodny – to wyraz nowo utworzony.
Wyrazy pokrewne – mają wspólny rdzeń, którym jest najmniejsza podstawa słowotwórcza.
Z
Zaimek – odmienna i samodzielna część mowy, zastępuje inne wyrazy w zdaniu. Zachowuje się tak samo jak zastępowana część mowy, czyli odpowiada na takie same pytania i tak samo się odmienia.
- rzeczowne - kto? - ja, ty, on, ktoś, nikt, ktokolwiek…
- rzeczowne - co? - co, coś, nic, cokolwiek…
- przysłowne - jak? - tak, jak, siak, owak…
- przysłowne - gdzie? - gdzie, tam, tu gdzieś, wszędzie…
- przysłowne - kiedy? - kiedy, wtedy, kiedyś…
- przymiotne - jaki? - jaki, taki, jakiś…
- przymiotne - który? - który, ten, tamten, każdy, żaden, ów…
- przymiotne - czyj? - czyj, mój, twój, wasz, niczyj, swój…
- liczebne - ile? - tyle, ile, ileś…
Inna klasyfikacja zaimków uwzględnia ich znaczenie:
- osobowe: ja, ty, on, my, wy, oni,
- wskazujące: ten, ta, to, tamten, ów,
- pytające: kto? co? który? ile? jaki?
- względne: kto, co, jaki, który, kiedy,
- dzierżawcze: mój, twój nasz, wasz, jego,
- zwrotny: się,
- nieokreślone: ktoś, coś, gdzieś, ktokolwiek,
- przeczące: nikt, nic, nigdzie, znikąd,
- uogólniające (upowszechniające): wszyscy, każdy, wszystko.
Zapożyczenia – elementy przejęte z obcego języka (wyrazy, cząstki, związki, konstrukcje).
Rodzaje zapożyczeń:
- zapożyczenia właściwe – przejęte z j. obcych ze znaczeniem, pisownia może zostać spolszczona (mecz, embargo, butik),
- zapożyczenia sztuczne – wyrazy utworzone z cząstek słów obcych (tele-daleko, fon-dźwięk),
- hybrydy – oprócz elementów obcych zawierają także polskie (telewidz),
- kalki – brzmią swojsko, ale powstały na wzór obcych (światopogląd, wydawać się być jakimś),
- cytaty – formy zachowujące taką formę, brzmienie jak w j. obcym (atelier, qui pro quo).
Zdanie – każde wypowiedzenie, w którym występuje orzeczenie.
Zdanie bezpodmiotowe – zdanie, w którym brakuje podmiotu i nie można się go domyślić na podstawie formy orzeczenia.
Ze zdaniem bezpodmiotowym mamy do czynienia, gdy brak jest wykonawcy czynności (Zbito szybę. Przyniesiono węgiel) i gdy orzeczenie jest wyrażone czasownikiem modalnym (można, należy, trzeba, warto, powinno) albo mówi się o własnym samopoczuciu (Kłuje mnie w boku. Kręci mi się w głowie. Onieśmielało mnie własne szczęście) oraz mówi się o zjawiskach przyrody (Pada. Świta. Zanosi się na deszcz)
Zdanie pojedyncze – to takie wypowiedzenie, które ma tylko jedno orzeczenie. Takie zdania dzielą się na rozwinięte i nierozwinięte.
Zdanie podrzędnie złożone – w takim zdaniu jedno zdanie jest nadrzędne (które rozpoznaje się po tym, że po nim stawia się pytanie i że może ono istnieć jako niezależne zdanie pojedyncze) i drugie – zdanie podrzędne, które na pytanie odpowiada.
Rodzaje zdań podrzędnych:
- podmiotowe (kto? co?): Kto się lubi, ten się czubi.
- orzecznikowe (kim jest? czym jest? jaki jest?): Wicher był taki, że iść było trudno.
- przydawkowe (jaki? jakiego? jakiemu? który? którego? któremu?): Znam człowieka, który mówi tylko prawdę.
- dopełnieniowe (kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?): Mówiłem, że już późno.
- okolicznikowe miejsca (gdzie? skąd? dokąd? którędy?): Usiadł tam, gdzie mu kazano.
- okolicznikowe czasu (kiedy? odkąd? dopóki? jak długo?): Gdy wsiedli, wóz ruszył.
- okolicznikowe sposobu (jak? w jaki sposób?): Szedł tak, jakby mu się spieszyło.
- okolicznikowe przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny?): Usiadł, bo był zmęczony.
- okolicznikowe celu (po co? w jakim celu?): Wziął książkę, żeby ją przeczytać.
- okolicznikowe warunku (pod jakim warunkiem?): Jeżeli będę miał czas, wpadnę do ciebie wieczorem.
- okolicznikowe przyzwolenia (mimo czego?): Chociaż spostrzegł błąd, nie przyznał się do tego.
- okolicznikowe stopnia i miary (jak bardzo?): Zrobiło się tak widno, jak gdyby był już dzień.
Zdanie wielokrotnie złożone – składa się z więcej niż dwóch zdań składowych.
Zdania złożone współrzędnie – zdania składowe nie określają się, a tylko uzupełniają swoją treść.
Rodzaje zdań współrzędnych:
- łączne: i, oraz, tudzież, ani, ni, a,
- rozłączne: albo, lub, czy, bądź,
- przeciwstawne: ale, lecz, jednak, zaś, natomiast,
- wynikowe: więc, zatem , toteż, dlatego.
Zestawienia – dwa wyrazy na oznaczenie jednego elementu pisane oddzielnie (np. boża krówka).
Złożenia – dwa wyrazy połączone wrostkiem (np. listonosz, ostrosłup).
Znak zapytania – znak interpunkcyjny stawiany na końcu zdań pytających.
Zrosty – dwa wyrazy pisane łącznie, zrośnięte (np. Wielkanoc, wiarygodny).
Związek frazeologiczny – połączenie wyrazów, które stanowi całość pod względem znaczeniowym. Utarte, tradycyjne połączenie, zwane także frazeologizmem. Ze względu na budowę dzielą się na:
- wyrażenia – nie zawierają czasowników ani imiesłowów przysłówkowych. Zastępują w zdaniu albo rzeczownik, albo przymiotnik, albo przysłówek, np. męki Tantala, kozioł ofiarny, gwóźdź do trumny.
- zwroty – występują w nich czasowniki albo imiesłowy przysłówkowe. Zastępują w zdaniu czasownik, np. wyłożyć kawę na ławę, mieć węża w kieszeni.
- frazy – mają postać zdania lub równoważnika zdania. Do tej grupy należą powiedzenia, aforyzmy, sentencje. Mogą wystąpić jako samodzielne wypowiedzenia, np. Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
Związek przynależności – pozostaje tylko zależność znaczeniowa, brak zależności gramatycznej. Wyraz nadrzędny i okolicznik (okolicznikiem często jest przysłówek lub występujące w określonym przypadku wyrażenie przyimkowe).
Związek rządu – wyraz określający musi wystąpić w takim przypadku, jakiego wymaga wyraz określany z przyimkiem lub bez. Przykładowo: czasownik (rzadziej przymiotnik lub przysłówek) i dopełnienie, rzeczownik i przydawka dopełniaczowa w ustalonym przypadku zależnym.
Związek zgody – wyraz określający upodabnia swoje formy fleksyjne do wyrazu określanego. Przykładowo: podmiot w mianowniku i orzeczenie osobowe (zgoda osoby, liczby i rodzaju), rzeczownik i przydawka w tym samym przypadku, liczbie i rodzaju.
